Türkiye kentleşme tarihi boyunca konutun anlamı ve temsil ettikleri “yuva”dan yatırım ve finans aracına uzanan bir yelpazede değişmekle birlikte her dönem çözüme kavuşturulması gereken bir olgu olarak karşımıza çıkar. Gazetelerde, köşe yazılarında, sergilerde, akademik metinlerde bir türlü karşılanamayan ihtiyaç, buhran, sorun ya da kriz olarak yer alan konutu, politika üreticilerinin temel insan hakkı olarak layığıyla ele almaması kentleşme tarihinin her döneminde çeşitli aktörlerin/etmenlerin dahil olduğu toplumsal adaletsizliklerin müsebbibi olur. Bu aktörler/etmenler kimi zaman sermaye aktörleri, devlet politikaları, rant odaklı yaklaşımlar, kimi zaman istatistik verileri, mevzuatlar ya da afet, göç gibi toplumsal kırılmalara sebep olan olaylardır. 

Aşağıdaki çizelgede* Cumhuriyet öncesi dönemden günümüze konut politikası yedi kategori aracılığıyla anlatılıyor: (1) konutun yatırımcısı/proje geliştiricisi, (2) konut tipleri, (3) konutun değeri (4) konutun mimari tasarımı, (5) dönemin kentleşme tipi, (6) dönemin ekonomik yaklaşımı ve (7) dönemi ifade eden anahtar kelimeler. Çizelgede konutun dönüşümü, bu dönüşümü körükleyen aktörler/etmenler ve bu dönüşümün sonuçları belirli kırılma noktalarıyla kronolojik olarak gösteriliyor. Hemen ardından, çizelgede yer alan dönemlerdeki kentleşme ve konut tipinin karakteristiğini taşıyan konut uygulamalarından bir katalog (seçki) yer alıyor. İstanbul’u odağına alan konut kataloğu konutun toplumsal bellekteki yerine; yapılı çevreyle kurduğu ilişkiye; plan, cephe, fotoğraf gibi belgelere yer vererek konut politikalarının mimariye yansımasını göstermeyi amaçlıyor.

Zeyrek bölgesi ahşap ve kârgir konutlar¹

Yapım yılı: Bizans Dönemi–1950’ler

Mimarı: Bilinmiyor

Yeri: Zeyrek

Zeyrek’in sivil mimarisi ahşap, bitişik nizam evler, birbirinden bağımsız konumlanmış konaklar ve kârgir yapılardan oluşur. 1930’lu ve 1940’lı yıllarda İstanbul’da meydana gelen yangınlar sebebiyle ahşap konakların çok azı günümüze ulaşabilmiştir. Bu dönemde, yangınlar ve ahşap malzemenin azlığı sebebiyle ahşap yapılar yerini kârgir yapılara bırakmıştır. Bölgedeki kârgir yapılar biçimsel olarak ahşap yapılarla benzerlik gösterir. 1950’li yıllarda İkinci Dünya Savaşı’nın da etkisiyle mimari anlayış gelenekselden yeni ve dayanıklı betonarme yapılara döner. Bölgedeki tescilli yapılar, günden güne yıkımlar, yangınlar vb. sebeplerle azalmakla beraber Zeyrek, Tarihi Yarımada genelinde ahşap ve kârgir malzemelerle üretilen yapıların günümüze kadar gelebildiği sayılı örneklerdendir.

Akaretler Sıraevler³ 

Yapım yılı: 1875

Mimarı: Sarkis Balyan

Yeri: Akaretler

Osmanlı döneminin ilk toplu konut projesi olarak nitelendirilen Sıraevler’i saray yerleşkesine çok yakın konumlanır ve maddi açıdan sarayca desteklenir.

Yapılar saray görevlileri için konut olarak tasarlanmıştır. Lojman olmayan bölüm Taşlık, Aziziye Cami’nin giderlerinin karşılanması için kurulan vakfa gelir sağlamak amacıyla kullanılır. Kiralanan binaların kiracıları çoğunlukla İstanbul’da yaşayan yabancılardır. Sıraevler Cumhuriyet Dönemi’nde Vakıflar Genel Müdürlüğü’ne devredilir. Bu dönemde büyük bir bölümü memurlar için mesken olarak tahsis edilen Sıraevler lojman özelliğini uzun yıllar korur. Günümüze gelene kadar çeşitli kamu kurumlarına ev sahipliği yapar. Restorasyon projesini Net Holding’in yaptığı yapılar günümüzde üst gelir grubunun ofis ve yaşam mekânlarına dönüşmüştür.

Tayyare (Harikzedegan) Apartmanı⁵

Yapım yılı: 1922

Mimarı: Mimar Kemaleddin Bey

Yeri: Laleli

Tayyare Apartmanı, 1918’de Cibali, Fatih, Altımermer bölgelerini yok eden büyük yangında evlerini ve ailelerini yitirenlerin barınması amacıyla yapılır. Yapının ilk olarak Harikzedegan (yangından zarar görmüş kişi) olarak adlandırılma sebebi budur. Hem apartman hem toplu konut niteliğindeki yapı Türkiye’deki ilk toplu konut uygulamalardandır. Ayrıca yapı, İstanbul’da betonarme iskelet sistemiyle inşa edilen ilk yapı gruplarındandır. Tayyare Apartmanı, Erken Cumhuriyet Dönemi’nde gelir sağlamak amacıyla Türk Hava Kurumu’na devredilir. 1980’li yıllarda otele dönüştürülen apartman hâlâ kullanılıyor.

Ceylan Apartmanı 

Yapım yılı: 1932

Mimarı: Sedad Hakkı Eldem

Yeri: Talimhane

Ceylan Apartmanı Taksim Gezi Parkı’nın karşısındaki yapı adasının köşesinde yer alır. Her katta birer daire bulunan altı katlı yapı üçgen bir parsel üzerinde konumlanır. Eldem’in henüz 24 yaşındayken tasarladığı ilk büyük yapısı olma özelliğini de taşıyan apartman günümüzde hâlâ konut olarak kullanılıyor.

Şenesenevler Yapı Kooperatifi⁶

Yapım yılı: 1950

Mimarı: Feridun Akozan, Ahsen Yapaner ve 

Halit Femir

Yeri: Bostancı

“Banka Evleri” olarak da bilinen Şenesenevler Ziraat Bankası Evleri beş ayrı plan tipinde 55 konut biriminden oluşur. Konut grubu tek ve iki katlı evlerden meydana gelir. Yerleşim tasarlanırken oluşturulan 22 plan tipi kullanıcılara sunulur ve onların talepleri doğrultusunda beş plan tipine karar verilir. Yerleşimde sosyal merkez, çocuk parkı gibi kentsel donatılar ve ticari birimler de düşünülür. 1946 yılında kurulan Şenesenevler Yapı Kooperatifi, 1980 sonrası sayıca dramatik bir artış yaşayan kooperatiflerin ve kooperatif birliklerinin erken dönem örneklerindendir.

Levent Evleri

Yapım yılı: 1950

Mimarı: Kemal Ahmet Arû, Rebii Gorbon

Yeri: Levent

Levent Evleri, bağımsız ikiz ve sıraevlerden oluşan 391 konut, zemin katta ticari birimler, bir sinema salonu ve ortak kullanım alanından oluşur. Yerleşim, dünyanın çeşitli yerlerinde inşa edilmiş benzer bahçeli ev grupları örnekleri incelenerek Emlak Kredi Bankası’nın toplu konut projesi çerçevesinde tasarlanır. 1946 yılında sermayesi, görev ve yetkileri genişletilen Emlak Kredi Bankası 80’li yıllara kadar genellikle dar gelirlilere yönelik olmayan yarım milyona yakın konut yapımına destek olur.⁷ Kentin merkezi iş alanlarının kuzeye kayması, yol üstü parsellere gökdelen hakkı verilmesi, ikinci boğaz köprüsü bağlantısının Levent’ten geçirilmesi gibi gelişmeler konut olarak kullanılan binaların lokanta, bar ve işyerlerine dönüşmesini getirmiştir.⁸

Dağ Evleri

Yapım yılı: 1950’ler

Mimarı: Mahalle sakinleri

Yeri: Kazım Karabekir Paşa Mahallesi (Dağ Evleri)

Tarım sektöründe yaşanan makineleşmeyle birlikte emekçi kesimin kırdan kopuşu ve kentlerdeki sanayileşme nedeniyle kırdan kente göç, 1950’li yıllarda büyük bir hızla artar. Sarıyer, Büyükdere sırtlarındaki Kazım Karabekir Paşa gecekondu mahallesi, bu dönemde kırdan kente göç edenlerin kurduğu gecekondu mahallelerinden biridir.

İlk kurulduğu zamanlarda yolu, suyu olmayan, kentsel hizmetlerin ulaşmadığı yaşam koşulları sebebiyle “Dağ Evleri” adıyla bilinir. Mahalle çevresinde 50’li yıllarda Tekel Kibrit Fabrikası, Çaykur Paketleme Fabrikası gibi çok sayıda fabrika vardır. Çoğu mahalle sakininin çalıştığı bu fabrikalardan günümüzde yalnızca Çaykur Paketleme Fabrikası faaliyetini sürdürüyor. Mahalle sakinlerinin bahçesini, çeşmesini birlikte yaptığı, duvarlarını beraber ördüğü Dağ Evleri’nin, yaşayanların özne olarak ürettiği mekânlar ve mekânsal kullanım pratikleri vardır. Mahalle sakinleri yerleşim yerlerinin hukuki güvenceye kavuşturulması için, kendilerini yok sayan kentsel dönüşüm uygulamalarına karşı hak arama mücadelelerini kurdukları mahalle dernekleri ve kooperatifleri aracılığıyla sürdürüyor.

Ataköy Yerleşkesi¹⁰

Yapım yılı: 1961

Mimarı: Luigi Piccinato

Yeri: Ataköy

Ataköy Yerleşkesi, Henri Prost’un İstanbul’un 1937 Master Planı’nda çeperde yer ayırdığı konut bölgesinde yapılır. 11 etap olarak planlanıp 50 yıllık süreçte tamamlanır. Döneminde kent çeperinde kalan yapı, zamanla büyüyüp gelişir ve kentle bütünleşir.

Hukukçular Sitesi¹¹

Yapım yılı: 1964

Mimarı: Haluk Baysal, Melih Birsel

Yeri: Mecidiyeköy

Hukukçular Sitesi dönemi için yeni bir yapı üretim modeli olan kooperatifçiliğin özgün ve cesur bir örneği olarak gösterilir. Yapının Le Corbusier’nin unité d’habitation’larıyla [konut üniteleri] dolaylı bir benzerlik gösterdiği ifade edilir. Zemin katındaki özgün tasarımı ve kamusallığı, kentle zengin bir ilişki kurmasını sağlar. Farklı büyüklük ve çözümlerde tasarlanan daire planları olan yapının zemin katındaki dükkânların gelirlerinin yapı gideri olarak kullanılması önerilir; tasarım en baştan kendine yetebilen, bütüncül bir sistem olarak ele alınır. Günümüzde hâlâ işlevini sürdürüyor.

Tozkoparan Konutları¹²

Yapım yılı: 1966

Mimarı: Bilinmiyor

Yeri: Güngören

Tozkoparan Konutları, 1966 yılında yürürlüğe giren Gecekondu Kanunu ile Bayındırlık ve İskân Bakanlığı’nca hayata geçirilen, İstanbul’un ilk Gecekondu Önleme Bölgesi’dir. 6000 birim yapılması planlanan yerleşim yerinde, 1977 yılında 2914 birim tamamlanabilmiştir. Yerleşimde konut yapılarının yanı sıra çarşı alanları ve eğitim yapıları da mevcuttur. Konutlar çevre düzenlemesi ve yeşil alanları tamamlanmadan kullanıcısına teslim edilir. Bu nedenle ortak alanlar yıllar içinde kullanıcının müdahalesiyle biçimlenir. Mahalle, 2008 yılında riskli alan ve Güngören Belediyesi ile TOKİ arasında imzalanan ön protokolle kentsel dönüşüm alanı ilan edilir. Tozkoparan sakinleri 2009 yılında Tozkoparan Derneği’ni (Toz-Der) kurar. Günümüzde dönüşüm bölgesinde yer aldığı için bir yetki karmaşası mevcuttur. 

1960’ların yap-sat bina örnekleri

1960’larda yap-sat konut üretim modelinin ağırlık kazanmasıyla birlikte arsa büyüklüklerine göre birkaç plan tipi etrafında şekillenen, yapım sistemi betonarme iskelet ve tuğla örgü olan, benzer cephe özellikleri gösteren yap-sat apartmanları ortaya çıkar. Bu dönemin apartmanlarında cephe kaplaması olarak hem cepheyi süslemek hem de yalıtım sağlamak amacıyla kullanılan mozaikler ön plana çıkar. Günümüzde bu dönem apartman örneklerini Kadıköy ve Kurtuluş bölgelerinde görmek mümkün.

Sarı Konaklar Sitesi

Yapım yılı: 1993

Mimarı: Mutlu Çilingiroğlu, 

Adnan Kazmaoğlu

Yeri: Akatlar

Sarı Konaklar Sitesi imar planındaki ızgara dokudan farklı olarak, belirgin, yönlendirici bir yay formu kurgusuyla kimliği olan bir kentsel mekân elde etmeyi amaçlar. Yerleşimin, binalar arasında yeşil alanların, çocuk bahçelerinin, spor alanlarının ve çevre düzenleme öğelerinin yer aldığı bir kurgusu vardır. Site çoğunlukla dışa kapalı, kentin kalanından fiziksel sınırlarla ayrılmış, kendi sınıfından insanlarla homojen bir çevrede yaşama isteğine cevap veren, 1990’lı yıllarla birlikte artan konut sunum biçimlerinden “güvenlikli siteler”in erken dönem örneklerindendir.

Bahçeşehir, Ispartakule Evleri¹⁵

Yapım yılı: 1994-2000’ler

Mimarı: Emlak Konut (Yatırımcısı)

Yeri: Bahçeşehir

1990’lı yıllarla birlikte büyük sermaye gruplarının konut üretimine yönelmesiyle ortaya çıkan konut sunum biçimlerinden biri, Bahçeşehir’deki gibi büyük ölçekli toplu konut projeleridir. Emlak Bankası’nın projesi olan Bahçeşehir, 15.000 konutluk bir uydukent olarak planlanır. 1994 yılında başlayan ilk yerleşimde kişi başına düşen yeşil alan miktarı 12 metrekare olarak tasarlanır. Projede yeşil alan ve sosyal donatılar bir gölet çevresinde geliştirilir. Daha çok üst gelir grubuna yönelik tasarlanan uydukent yerleşiminin çeşitli uluslararası ödülleri vardır. Etaplar hâlinde ilerleyen projeler devam ediyor. Yerleşim çeşitli konut gelişme alanlarını çevresinde toplar. Emlak Konut Ispartakule Evleri konut projesi de bu alanlardan biridir. 

TOKİ Bezirganbahçe¹⁶

Yapım yılı: 2007

Mimarı: TOKİ (Yatırımcısı)

Yeri: Halkalı

Bezirganbahçe toplu konutlarını, 2004 yılından itibaren görev ve yetki alanı giderek artırılan ve konut piyasasında güçlü bir aktöre dönüşen TOKİ inşa eder. Aynı plan tipolojisinin tekrar ettiği 11 katlı 49 nokta bloktan oluşan projede toplam 2695 konut vardır. 80’lerden itibaren Doğu ve Güneydoğu illerinden zorunlu göçle gelip Ayazma’ya yerleşen, yaşadıkları yerin arazi değerinin yükselmesiyle 2004’te yerinden edilen vatandaşlar Bezirganbahçe TOKİ Konutları’nda iskân edilir. 2004’te Tepeüstü ile birlikte kentsel dönüşüm alanı ilan edilen Ayazma’da hak sahibi kabul edilen vatandaşlar borçlandırılarak Bezirganbahçe’ye taşınırken Ayazma’da ise Ağaoğlu’nun My World Europe konut projesi yükselir. Site hayatının sunduğu sınırlı kamusal alan buraya yerleştirilen topluluğun kültürel pratiklerini devam ettirmesine olanak tanımaz, topluluğun dayanışma ve sosyal ağlarını kaybetmesine sebep olur.

Ağaoğlu My World Europe

Yapım yılı: 2013

Mimarı: Ağaoğlu (Yatırımcısı)

Yeri: Ayazma

My World Europe konut projesi TOKİ, Emlak Konut ve Ağaoğlu ortaklında, kamu-özel işbirliğiyle yapılır. Projenin yapıldığı arazinin ulaşım bağlantıları ve Olimpiyat Stadyumu’na olan yakınlığı, zamanla arazi değerinin artmasına neden olur. Öncesinde kentsel dönüşüm kapsamında evleri yıkılan Ayazmalıların yaşadığı, 200 dönümlük arazide yükselen konut projesinde çeşitli büyüklükte daireler, ikiz villalar, süpermarket, mağaza, kafe ve restoranların yanı sıra spor kulübü, SPA, golf kulübü, kreş, açık spor sahaları, yüzme havuzları gibi sosyal donatılar bulunuyor.

ViaPort Venezia

Yapım yılı: 2015

Mimarı: Bayraktar & Gürsoy (Yatırımcısı)

Yeri: Gaziosmanpaşa

ViaPort Venezia, Venedik temasıyla inşa edilir. Su kanallarında gondollarla gezinti yapılması hedeflenen, Venedik simülasyonunun bir reklam stratejisi olarak kullanıldığı projede, beş blokta toplam 2200 adet konut, ofis ve alışveriş merkezi yer alır. Güvenlikli sitede açık ve kapalı yüzme havuzları, fitness salonu, buhar odası, sauna, oyun sahaları, çocuk parkları bulunur. Çoğu mega projede olduğu gibi ViaPort Venezia da hemen yanında yer alan Cumhuriyet Mahallesi üzerindeki dönüşüm baskısını artırır. Mahalledeki kimi alanlar 2013 yılında riskli alan ilan edilir. Günümüzde, AVM kısmı boşça olan yerleşim alanında, kanallar susuz, gondollar âtıl durumdadır.

Torun Center¹⁸

Yapım yılı: 2016

Mimarı: Emre Arolat Architects

Yeri: Mecidiyeköy

Torun Center, 2000’li yılların konut üretim biçimlerinden biri olan ulusal ve uluslararası yatırımcıların büyük ölçekli gayrimenkul yatırım projelerinin bir örneğidir. Gökdelen rezidans, tarihi Likör Fabrikası ve deprem toplanma alanı olarak kullanılması öngörülen Ali Sami Yen Stadyumu arsası üzerinde yer alır. Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi’nin üzerinde Torun Center gökdelenleri yükselen Ali Sami Yen Stadyumu arazisine ilişkin açtığı davalar projeyi durduramaz. Karma yapı projesinde, 160 metre yüksekliğinde olan iki konut kulesi 42 kat, ofis kulesi ise 36 kat olarak inşa edilir. Rezidans, ofis, sinema salonu ve bir sahnenin bulunduğu proje 2014 yılında, projenin inşaatında meydana gelen iş cinayetleriyle gündeme gelir.

2000’ler tekil apartman örnekleri

1980 sonrası ithal malzemenin yaygınlaşması sonucunda inşaat malzemeleri çeşitlilik kazanır. Bu malzemelerin Türkiye’de de üretilebilmesiyle, postmodern akımın beslendiği eklektik cephe anlayışı yaygınlaşır. Bu dönemde prekast cephe kaplamasının cephe süslemesi olarak çeşitli formlarda kullanıldığı görülür. İmar planları ve yönetmeliklerin gereklerini yerine getirerek kullanıcıya maksimum konut alanı sağlamak gayesiyle oluşturulan konut birimlerinde görülen boydan doğrama ve Fransız balkon dönemin apartmanlarının bir diğer karakteristik özelliğidir.

1- Geçkili, P. (2018). Mekânsal aidiyet ve yabancılaşma bağlamında Zeyrek konut çevresinin irdelenmesi. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. İstanbul Teknik Üniversitesi, Mimari Tasarım Programı.

2- Bachman, M. ve Tanman, M. (2008). Ahşap İstanbul: Konut Mimarisinden Örnekler. İstanbul Araştırmaları Enstitüsü.

3- Akpınar, İ. ve Uz, F. (2016). Geç Olmadan Eve Dön Konutun Serüveni Üzerine Bir Sergi. VitrA Çağdaş Mimarlık Dizisi.

4- Çerçi, C. (2010). Kentsel yenileme çalışmalarında plan ve proje ilişkisi, Beşiktaş Akaretler örneği. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Kentsel Koruma ve Yenileme Programı.

5- Görgülü, T. (2016). Apartman tipolojisinde geçmişten bugüne; kira apartmanlarından “Rezidans’a” geçiş. Türkiye Bilimler Akademisi Kültür Envanteri Dergisi, 14. dx.doi.org/10.22520/tubaked.2016.0007 

6- Özorhon, G. (2009). 1950-60 dönemi İstanbul konut mimarlığının 21. yy. konutu çerçevesinde değerlendirilmesi. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Yıldız Teknik Üniversitesi, Mimari Tasarım Programı.

7- Çoban, A. (2012). Cumhuriyet’in ilanından günümüze konut politikası. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 67(3), s. 75-108.

8- Karabey, H., Özaydın, G., Erbaş, E., Erbey D., Enşici, B. ve Südüak, U. (2012). Kemal Ahmet Aru ve Levent Başarılmış Bir “Cumhuriyet Projesi”. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi.

9- Özorhon, G., A.g.e.

10- Akpınar, İ. ve Uz, F., A.g.e.

11- A.g.e.

12- Şoher, Ş. ve Akpınar, İ. (2019). Sosyal konutun değişen anlamları: Tozkoparan. Mimarlık, 405. mimarlikdergisi.com/index.cfm?sayfa=mimarlik&DergiSayi=419&RecID=4625

13- Tunca, Y. (2019). Tozkoparan sosyal konutlarının modern mimarlık bağlamında korunması. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Yıldız Teknik Üniversitesi, Rölöve Restorasyon Programı.

14- Candaş, E. (2007). İstanbul’da dışa kapalı konut sitelerinin tasarımında güvenlik konusunun irdelenmesi. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. İstanbul Teknik Üniversitesi, Mimari Tasarım Programı.

15- Görgülü, T., A.g.e.

16- Baysal, C. (2013). Ayazma’nın Kürt nüfusunun medenileştirilmesi: Ayazma/Tepeüstü Kentsel Dönüşüm Projesi-Küçükçekmece. Planlama, 23(2), 83-94. doi: 10.5505/planlama.2013.88597 

17- Kutsal, S. (2012). Türkiye’de dar gelirlilerin konut sorunu bağlamında sosyal konuta bakış; İstanbul Bezirganbahçe örneğinde irdelenmesi. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Yıldız Teknik Üniversitesi, Mimari Tasarım Programı.

18- Yılmaz, E. (2014). Torun Center: Bir kent suçu örneği. Arkitera. arkitera.com/haber/torun-center-bir-kent-sucu-ornegi/