İngilizceden çeviren: Mesadet Maria Sözmen
Ángel Ortega kolunu kaldırıyor ve parmağıyla işaret ediyor. İşaret ettiği yer, evinden 800 metre uzaklıkta bir tarla. Şimdi boş görünse de burası çok yakında göz alabildiğine kavunla dolacak. Ángel kolunu hızlıca indiriyor. Bu pozisyonda daha fazla duramıyor. Damarları şiş ve boğum boğum. Teni ise soluk. 2015 yılında, Ángel’a kronik böbrek hastalığı teşhisi konuldu. O günden beri diyalize giriyor. Çok acı çekiyor.
2018-19’da Honduras’ta tarihe geçecek bir kavun hasadı oldu. Uluslararası fiyatlar önceki yıllara göre %45 arttı. Honduras Merkez Bankası’nın tahminlerine göre ihracat değeri yaklaşık 110,1 milyon dolar olacak. Kavun en çok, Pasifik Okyanusu’nun yanında, El Salvador’a komşu olan ve Güney olarak da bilinen Choluteca ve Valle bölgesinde üretiliyor. Ángel, evinin hemen sağındaki kavun tarlasını işaret ediyor. Dediğine göre yöre halkının bulunduğu yerden geçerek bir kilometre yürürseniz şekerkamışı tarlalarını bulursunuz. Bu bölge tamamen evlerle dolu.
Ángel, Choluteca’nın Monjaras ilçesine 1977 yılında geldi. On bir yıl sonra, 1988 yılında, kendi evini yapmak için bir parça toprak satın almayı başardı. 20 yaşındayken, iş beklentileri ve kalacak yer bulma ümidiyle buraya geldi. O ve binlerce genç tarım işçisi, her sabah saat 3’te kalkıp tarlaya gidiyordu. 8’e kadar bir tarea1 bitiriyor, bir diğerine başlıyorlardı. Öğleden sonra 4’e kadar başkalarının tarlasında çalışıyor, sonrasında kendi topraklarında çalışmaya başlıyordu. Ángel kendi tarlasına mısır ve fasulye ekiyordu. Bu imkânsız program, Monjaras’ta tarım işçisi olarak çalışan neredeyse tüm erkekler için hayatın normal hâli.
Ancak, Ángel artık çalışmıyor. Günlerini tuğla evinin dışında asılı duran hamakta geçiriyor. Bu bölgedeki birçok ev gibi, onun da evinin tuvaleti dışarıda. Ángel’a beş yıl önce kronik böbrek hastalığı teşhisi konulduğunda, bölgede tuğla evler ve dışarıdaki tuvaletler ne kadar yaygınsa, bu teşhis de o kadar yaygındı.
Damarları şiş ve boğum boğum. Teni ise soluk. 2015 yılında, Ángel’a kronik böbrek hastalığı teşhisi konuldu. O günden beri diyalize giriyor. Çok acı çekiyor.
Kronik böbrek hastalığının iki kategorisi vardır. Geleneksel olanı, diyabet ve yüksek tansiyon gibi hastalıklarla birlikte görülür. Ángel’ın da mustarip olduğu diğer türünün adını koymak ise zordur. Bir özelliği, geleneksel türe kıyasla daha erken yaşta ve önceden başka bir hastalığı olmayanlarda ortaya çıkmasıdır. Aslında, bu yeni tür böbrek hastalığı belirli toplumsal koşullarda yaşayan insanlar arasında ortaya çıkıyor.
Hastalığın bölgedeki sıklığını araştıran çalışmalara göre, hastaların iki temel özelliği var: Tarım sektöründe çalışıyorlar ve geniş çaplı ekim yapılan yerlerde yaşıyorlar. Bu konuda ilk çalışmalardan biri olan NefroLempa, 2009 yılında El Salvador’da yapıldı. Çalışmayı tarım topluluklarını etkileyen kronik böbrek hastalığını araştıran Sri Lanka Uzmanlar Grubu’na (Group of Experts in Sri Lanka) danışmanlık yapan Salvadorlu nefrolojist Carlos Orantes yürüttü. Orantes’in uluslararası dergilerde yayımlanmış bilimsel yazıları bulunuyor. Yakın bir zamanda ise Oxford Üniversitesi’nin bastığı Internal Medicine and Critical Nephrology (İç Hastalıkları ve Klinik Nefroloji) kitabında konuyla ilgili yazıları yayımlandı. Orantes, Massachusetts Hastanesi, Harvard Tıp Fakültesi, Harbor-UCLA Tıp Merkezi ve Cedars-Sinai Tıp Merkezi’nde misafir öğretim üyeliği yaptı. Orantes açıkça, “Bazıları buna hastalık demeyi tercih ediyor. Ancak, bu bir salgın” diyor.
Meksika’dan Panama’ya bütün Orta Amerika Pasifik Koridoru boyunca geleneksel olmayan kronik böbrek hastalığı ile yüksek sayılarda karşılaşılıyor. Bu yüzden, uzmanlar buna Mezoamerika Nefropati adını verdi.
Monjaras’ta Ángel ve komşuları dile getirmeseler de Pasifik’in tarım topluluklarına kök salmış ve sonu görünmeyen bu pandemiyi senelerdir bizzat yaşıyorlar. Honduras için bölge verisi olsa da, topluluk bazında veri yok. Ocak 2018 ve Haziran 2019 arasında 202 Cholutecalı hasta kronik böbrek hastalığından dolayı hastaneye kaldırıldı.
Honduras’ta 18 bölgede toplamda 9,2 milyon insan yaşıyor. Choluteca ve Valle, kronik böbrek hastalığının en yüksek oranda görüldüğü iki bölge. 2016-17 yılları arasında 2839 kişiye Honduras devlet hastanelerinde bu teşhis kondu. Teşhis konulanların %30’u bu iki bölgede yaşadıklarını belirtti. Bu demek oluyor ki, bu bölgelerde her 10 kişiden 3’ü bu hastalıkla yaşıyor.
Ayrıca, Choluteca ve Valle ülkede en çok üretim yapılan iki bölge. 2016’da sadece Güney Honduras bölgesi ihracat pazarına her biri kavun dolu 6 metre boyunda 16.000 adet konteyner gönderdi. 2019’da bu miktar artacak: Kavun için %13, bamya için %19 ve karpuz için %50 mahsul artışı olacak. Bütün bunlara bakarak, Honduras Merkez Bankası elde edilen gelire ve yaratılan istihdama işaret ediyor.
Monjaras’tan geçen toprak bir yolda duran Marcos, “Burası ülke için en fazla servet üreten bölge, ama etrafınıza bakın! Hiç öyle der miydiniz?” diyor. Topluluğun liderlerinden Marcos, anonim kalmayı tercih ediyor. Zira, Choluteca’da yüzlerce insan hakları savunucusu ölüm tehdidi alıyor.
Ancak, Marcos yanılıyor. Yörede kalkınma olduğu söylenebilir, ama bu Marcos’un istediği türden bir kalkınma değil gibi. Çalışmalar gösteriyor ki, devasa tarım alanlarının varlığı ile çiftçilerin kronik böbrek hastalığına yakalanmaları arasında doğrudan bir bağlantı var. Dört farklı ülkede 34 hastayı 12 ay boyunca izleyen bir çalışmada: “Tarım yapılan bölgelerdeki kronik böbrek hastalığı olan hastalarda spesifik bir lezyon saptadık” diye belirtiliyor. Bu çalışma 2019 yılında yayımlandı. Çalışmada yer alan ve nihai raporu imzalayan uzmanlardan Marc de Broe durumu, “Bu böbrek hastalığına tarımda kullanılan böcek ilaçlarının sebep olduğundan şüphe ediyoruz” şeklinde açıklıyor.
Güney’in en kârlı dört ürünü olan kavun, karpuz, bamya ve karides Honduras’a döviz olarak 304,8 milyon dolar kazandırdı. Burada üretilenler Almanya, Kolombiya, El Salvador, Ekvator, İspanya, Fransa, Japonya, Meksika, İngiltere, Tayvan ve diğer ülke pazarlarına gidiyor. Böylesi bir üretimden geriye ise boş bir toprak manzarası kalıyor. Evet, yaşanılan, ancak ölümle bir arada yaşayan insanlarca mesken edilmiş bir yer.
Topluluğun liderlerinden Marcos, Ángel’ı ziyarete geldiğinde şöyle diyor: “Nereye baksan, içinde hasta ya da hastalıktan ölmüş birinin olduğu bir ev var.” Bu abartı değil. Eğer Honduras’ın hastalık olan her evin kırmızı noktayla belirtildiği bir haritası olsaydı, Monjaras haritası kıpkırmızı olurdu. Ancak, Honduras’ta ne böyle bir harita ne de bu salgının sebeplerini daha derinlemesine inceleyen çalışmalar var. Kesin bilinen tek şey, kaç kişiye bu hastalık teşhisinin konulduğu. Haziran 2018 ve Haziran 2019 arasında Honduras devlet hastanelerinde 3085 kişi kronik böbrek hastalığı sebebiyle tedavi gördü. Bunların 806’sı Valle ve Choluteca bölgelerinden geliyor. Bu iki bölgeden gelen vakalar ülke genelinde 18 bölgeden gelen vakaların %26’sını oluşturuyor.
Kavun üretimi çok hızlı bir şekilde artıyor. 2017-18 mahsulü ihracatta 70 milyon dolar getirdi. Buna göre, 2018-19 hasadının 90 milyon dolara çıkması bekleniyor.
Ángel, evde başka bir hesaplama daha yapıyor: “Eğer tedavi görmek için Choluteca’ya gittiğimizde taksiye üç kişi binersek, o kadar da pahalı olmaz.” Ángel 31 kilometrelik bu yolculuğu arkadaşları Rosa ve Maura’yla yapıyordu. Monjaras’tan Honduras’taki Diyaliz Hastanesi’nin bulunduğu Choluteca’ya taksi ücreti 600 lempira (24 dolar) tutuyor. Bu hastane, hükümetten taşeronluk aldığı için bu hizmeti sağlıyor. Ángel toplama çıkarma işini yaparken “Arkadaşlarım Rosita, Maurita ve ben kişi başı sadece 200 lempira (8 dolar) ödüyorduk. Bir yıl önce Rosita öldü. Geriye kalan ben ve Maurita haftada iki kere gitmek için kişi başı 300 lempira (12 dolar) ödedik” diyor.
Hemodiyaliz, normalde böbreğin yaptığı işi makinenin yaptığı tedaviye denir. Hastalar dört ila altı saat bu makineye bağlı kalmalıdır. Böbreğinin durumuna göre, hasta haftada iki ya da üç kere bu tedaviye ihtiyaç duyabilir. Ángel, “Arkadaşlarım öldükten sonra, yolculuğun parasını benimle paylaşacak kimse kalmadı.” diyor. Maura böbrek yetmezliğinden kaynaklanan komplikasyonlar sebebiyle geçen ağustos ayında öldü. Geriye bir tek Ángel kaldı.
Kronik böbrek hastalığı, Orta Amerika’nın Pasifik Okyanusu Koridoru’nda yoğunlaşmış bir olgu. Bu sebeple, 2013’te Guatemala, Honduras, Nikaragua ve Kosta Rika’nın sağlık bakanları El Salvador’da buluştu ve bu meselenin incelenmesini bölgenin önceliği hâline getirdiklerini açıkladı. Yaptıkları ortak basın açıklamasında, her bir Orta Amerika hükümetinin en yüksek sağlık temsilcisi, hastalıktan etkilenenleri tedavi etme ve hastalığın sebeplerinin ve risk faktörlerinin incelenmesine öncelik verme konularında karara vardıklarını açıkladı.
Bu bölgede yaşamaları, Ángel ve ailesinin kronik böbrek hastalığından mustarip olma riskini artırdı. Ve her ne kadar Honduras yetkililerinin bunu doğrulayacak şekilde bilgisi olsa da bu bulgu, hizmetleri, eğitim kampanyalarını, erken tanı ve tedaviyi sağlamaları ve düzenlemeleri için yeterli olmadı. Bu hastalık, hemodiyaliz almak için her sabah hastanede toplanan hastaların varlığının dışında, bir tıbbi felaket olmaktan ziyade görünmez hâlde.
Ángel’ın evinin önünden birkaç adam bisikletleriyle geçti. Akşam oldu ve işlerini tamamladılar. Dört yıl önce, Ángel de birden başı dönüp durmak zorunda kalmadan önce bu sokaklarda bisiklet sürüyordu.
“Zaten yüksek ateşim vardı. Ve sonra bacaklarım kasılmaya başladı. Güirro’yu2 biraz meyve suyu ve ağrı kesici almaya yolladım” diyor. Ancak, Ángel meyve suyu ve ilaçlar ile daha iyi olmadı. Eninde sonunda hastaneye gitmesi gerekti. Hatta, birkaç hastaneye gitti. Nerede yaşadığı, ne iş yaptığı belli olmasına rağmen teşhisi gecikti. Çünkü mevcut sağlık sistemi bu vakalara hızlı bir tedavi sağlamaya odaklı değil. Kendisinde kronik böbrek hastalığı olduğunu ve varolan tek tedavi şekli olan hemodiyalize gireceğini öğrenmesi en azından dört ay aldı.
Hastalığın geleneksel olmayan sebeplerine dair ikna edici yeterli argümanın olmayışı, buradaki nüfusun erken tanı gibi özel ihtiyaçlarına odaklı programlar geliştirilmesini de geciktirdi. Honduras Otonom Üniversitesi’nin Tıp Bilimleri Fakültesi üyesi Manuel Sierra 2019 yılında ülkenin en büyük altı hastanesinden hastalardaki böbrek hastalığına dair bir çalışma yürüttü. “Dahiliyede tedavi gören 18 yaş üstü hastalar için ayırt edici bir soru hazırladık: ‘Size böbrek hastalığı teşhisi kondu mu?’ Cevabın evet olması durumunda, çalışmaya daha fazla katılmaları mümkün değildi.”
Araştırmacıların bulgularına göre 774 hasta kendilerinde böbrek hastalığının olmadığını söyledi. Ancak test sonuçlarına göre bu cevapların sadece %20’si doğruydu. Sierra “Böbrek sorunu olmadığını söyleyenlerin %82’sinin böbreğinde değişen miktarlarda hasar vardı: %8’inin 1. evre; %28’inin 2. evre; %30’unun 3. evre; %10’unun 4. evre; %6’sının ise 5. evre böbrek hastalığı vardı” diye açıklıyor. Yani, hastaneye başka sebeplerle giden 10 kişiden 8’i halihazırda böbrek hastalığı çekiyordu, bundan habersizdi ve ne böbreklerine bakıyor ne de gerekli tıbbi tedaviyi görüyordu. Tıpkı 2015 yılında Ángel’e olduğu gibi bir anda çökmeyi bekliyorlardı.
Honduras’ta Ocak 2018 ve Haziran 2019 arasında, 197 kişi kronik böbrek hastalığı sebebiyle hayatını kaybetti. Ángel bisiklet yolculuğuna ara vermek zorunda kaldığı gün aslında, arkadaşı El Chuta’nın cenazesine gidiyordu. El Chuta, onun aynı zamanda komşusu ve çiftçilikte ortağıydı. El Chuta, Ángel’ı hamakta yatıran hastalık sebebiyle hayatını kaybetmişti. Ángel bir süredir arkadaşlarının ölümüne tanık oluyor.
Dr. Sierra’ya göre teşhis edilmemiş böbrek hastalığının yaygınlığına ilişkin çalışma tekrar ediliyor. Ancak, bu şimdilik sadece Choluteca’da yapılıyor. Bu olurken, Ángel’ın yaşadığı ve insanların kuyulardan su içtiği, devasa ekin alanlarına komşu yörede böbrek hastalığı bir hayalet misali can almaya devam ediyor. Hastalık aynı zamanda korku da yaratıyor. “Şimdiye kadar onlara (Ángel’ın ailesi) bir şey olmadı, ama bu hastalık şirret bir şey. Şimdiden karımın ve oğlumun aynı kasılmaları yaşadığını görüyorum. Burada asla bilemezsiniz, işin en kötü yanı bu. Belki de sadece hepimizin ölmesini bekliyorlar.”
1- İspanyolcada görev demek
2- İspanyolcada oğlan demek.
